Marchołt w apokryficznej literaturze biblijnej i talmudycznej pojawił się pod imieniem Marculphus, jako przeciwnik wiodący spór z mądrym królem Salomonem. Z czasem poważny dialog przekształcił się w traktat humorystyczno- parodystyczny i pod taka postacią znany był w wieku XII. Tutaj Marculphus czy Marcolphus, uosobienie szpetoty, rozwiązuje zagadki, które mu podsuwa Salomon, kpi mądrego króla i wyprowadza go w pole. Wielokrotnie przepisywane „Marchołty” doczekały się druku, a najbardziej rozpowszechniła się wersja drukowana w roku 1514 w Landshut pt.: „Collationes…”, która posłużyła za podstawę przeróbki Jana z Koszyczek. Spór z Salomonem nie jest sporem o konkretne wartości społeczne czy osobowe, jest raczej demonstracją przekory. Salomon reprezentuje tradycyjnie mądrość biblijną, mądrość Księgi Przypowieści i posługuje się sentencją jako gotową formuła postępowania, Marchołt replikuje mu aforyzmami, najczęściej zaczerpniętymi z przysłów potocznych lub na nich wzorowanych. Istotą utworu jest utrzymanie stanu równowagi między wzniosłością a wulgarnością, powagą i kpina, mądrością sakralną i mądrością profana.
Do literatury polskiej wprowadził go Jan z Koszyczek w utworze „ Rozmowy, które miał Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym”.
Marchołt w ludowej literaturze średniowiecznej przyjmuje postać rubasznego i sprytnego chłopa, który wygrywa w rozmowach z mędrcem, biblijnym królem, Salomonem.
Bohater został przedstawiony jako brzydki, gruby, kosmaty jak wieprz prostak:
„A wzrost Marchołta był krótki, mały a miąszy, głowę miał wielką, czoło szyrokie, czyrwone a zmarszczone, uszy kosmate a zwieszone do pół lica, oczy miąsze a płynące, wargę spodnią mało niejako u wałacha, brodę smrodliwą a kosmatą jakoby u kozła, ręce jakoby klocki, palce krótkie a miąsze, nogi okrągłe, nos miąszy a garbaty..”
Marchołt chcąc przedstawić swoje pochodzenie dokonał zmiany biblijnego tekstu z Księgi Rodzaju (Rdz, 5; 10-11) :
„Ja jestem ze dwunaście rodzajów chłopskich: Chłoptas porodził Gruczoła, Gruczoł porodził Rudka, Rudek porodził Rzygulca, a Rzygulec porodził Kudmieja, Kudmiej porodził Mózgowca, Mózgowiec porodził Łypia, Łyp porodził Potyrałę, Potyrała porodził Kuchtę, a Kuchta porodził Trzęsiogona, Trzęsiogon porodził Opiołkę, Opiołka porodził Warchoła, a Warchoł porodził Marchołta, a ja jestem Marchołt”.
Marchołt był człowiekiem bardzo bezpośrednim i otwartym. Należy do grupy bohaterów plebejskich, którzy podejmują błazeński spór z oficjalnym światem i jego przedstawicielami. Bardzo gadatliwy i chytry chłop, mimo, że nieuczony to obdarzony sprytem.
Cechą drastycznie i prowokacyjnie uwypuklająca odrębność kreacji ludowych bohaterów w stosunku do literackich wizerunków postaci ze świata feudalnego jest ich brzydota i pochodzenie z nizin społecznych, stanowiące wszakże pozór, kryjący odmienne treści i prawdziwe wartości. Marchołt, choć „na obliczu żaden i gruby”, był jednak „bardzo wymowny”.
Bardzo ważna jest tutaj obrona godności osobistej i społecznej plebejusza. Ezop, Marchołt Sowizdrzał są postaciami pozytywnymi, poniekąd nawet wzorami zachowań i wzorami kariery, uosabiają moralne i intelektualne wartości ludu, a przeciwstawiając rozum i spryt przemocy i władzy, zwycięsko wychodzą z wielu utarczek słownych i niesłownych, ośmieszając zarazem przeciwników należących do świata oficjalnych autorytetów.
Salomon i Marchołt.
